Security, Economy & Law Nr 5, 2014 (69–88)
Mateusz Zajda
BADANIE WPŁYWU AKTÓW TERRORYZMU INDYWIDUALNEGO NA STAN BEZPIECZEŃSTWA W PAŃSTWIE NA PODSTAWIE WYBRANYCH ZAMACHÓW
Abstrakt Terroryzm jest dla współczesnego świata jednym z
najpoważniejszych zagrożeń. Nowoczesne techniki i narzędzia stosowane przez
terrorystów czynią ataki coraz bardziej spektakularnymi, a wykorzystanie siły
oddziaływania mediów pozwala terrorystom wpływać na psychikę społeczeństwa.
Terroryzm jest zjawiskiem nieprzewidywalnym, o czym świadczą problemy ze
zdefiniowaniem jego istoty oraz różnorodność motywów i metod działania
terrorystów. Odmienne mogą być także cele ataków terrorystycznych, ofiarami działań
terrorystów mogą być przypadkowe lub ściśle określone osoby, co powoduje, że
obecnie nikt nie może czuć się w pełni bezpiecznie. Akty terroryzmu
indywidualnego, mimo, iż skierowane są przeciwko konkretnym osobom, istotnie
oddziałują na stan bezpieczeństwa całego państwa. Mogą wywoływać różne reakcje
społeczeństwa, począwszy od poczucia strachu, aż po akty agresji. Słowa
kluczowe: terroryzm, bezpieczeństwo, zagrożenia, państwo
70
Mateusz Zajda
Abstract Terrorism is one of the most serious dangers in our
present world. Modern techniques and tools used by terrorists make the attacks
significantly more spectacular. Also the role of the media is consciously used
by attackers as a form of threat, which affects people’s psyche. Terrorism
is an unpredictable phenomenon that is not easy to describe or define mainly
due to the fact that terrorist’s motives and methods of action vary. As the
aims of terrorist attacks differ and victims may be random or specified, no one
can feel safe anymore. The acts of individual terrorism, despite the fact that
aimed at specific people, affect the sense of security of the whole nation and
may cause various and unexpected reactions of society, from creating the sense
of fear to acts of aggression. Keywords: terrorism, security, dangers, country
Przyczyny terroryzmu Terroryzm może przybierać różne formy, terroryści
posługują się różnymi metodami i narzędziami, odmienne mogą być także przyczyny
angażowania się w działalność terrorystyczną, motywacje, cele oraz profile
psychologiczne terrorystów. Takie zróżnicowanie zjawiska terroryzmu sprawia, że
niemożliwe jest jego generalizowanie, budowanie konkretnych modeli. Ważną
kwestią jest prowadzenie ciągłych badań nad psychologią terroryzmu,
pozwalających poznać motywacje działań terrorystów oraz cechy ich osobowości,
by w przyszłości móc skutecznie walczyć z tym zjawiskiem. Motywacje działania
terrorystów Literatura pozwala wyróżnić sześć zespołów motywacyjnych działań
terrorystycznych, do których należą: • zaistnienie
w świadomości społeczeństwa, • potrzeba
nękania, • chęć zemsty, • potrzeba wymuszenia konkretnych postaw, • przezwyciężenie wroga, • dążenie do unicestwienia.1 Potrzeba
zaistnienia w świadomości społecznej jest jedną z najpowszechniejszych
motywacji dla terrorystów, którzy pragną dokonać niezwykłych czy
1 B. Hołyst,
Terroryzm Tom 1, op. cit., s. 267-270.
71
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
nów, o dużej skali oddziaływania, zyskując przy tym rozgłos.
Dla większości terrorystów istotne jest zdobycie popularności, dlatego tak
ważną rolę w tej kwestii odgrywają media, szeroko komentujące wszelkie
akty terrorystyczne. Motywacja chęci dowartościowania często wiąże się z
motywacją chęci zastraszenia społeczeństwa. Potrzeba nękania to typowa
motywacja terrorystów – psychopatów, którzy czerpią przyjemność i satysfakcję z
prześladowania innych, co prowadzi do zastraszenia ofiary. Niejednokrotnie
motywacją terrorystów jest chęć zemsty za autentyczne lub urojone krzywdy.2
Działania odwetowe często powodują śmierć niewinnych osób, które przynależą do
wrogiej dla terrorystów grupy lub społeczności. Działania terrorystyczne często
mają na celu wymuszenie na określonych osobach, bądź ich grupie konkretnych
działań, zgodnych z interesami terrorystów, polegających na wykonaniu określonych
czynności lub ich zaniechaniu. Zamachy terrorystyczne podejmowane by
przezwyciężyć wroga należą do działań militarnych. Ich celem może być
zastraszenie przeciwnika, osłabienie go, a w konsekwencji zadanie ostatecznej
klęski. Niektórzy terroryści dążą do unicestwienia, czyli doprowadzenia do
fizycznej zagłady określonej zbiorowości. W tym przypadku ofiarami często są
przypadkowe osoby, eliminowane ze względu na przekonania religijne,
pochodzenie, przynależność do danej zbiorowości. Pełne zrozumienie istoty
terroryzmu, jego mechanizmów oraz konsekwencji społecznych wymaga poznania
indywidualnych motywów działania konkretnych osób, które stały się
terrorystami. Ogólnie motywy działania terrorystów można podzielić na: • motywy zewnętrzne, • motywy wewnętrzne.3 Motywy zewnętrzne mają źródło w
środowisku zewnętrznym. Działalność terrorystyczna silnie wiąże się z
otoczeniem i panującymi w nim konfliktami społecznymi. Najczęstszym motywem w
ramach tej grupy jest frustracja, będąca efektem niemożności zaspokojenia
potrzeb w danym otoczeniu. W niektórych
2 Ibidem, s. 268.
3 A. Biela, D. Bryk, G. Kida, M.
Wołońciej, Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska globalnego
[w:] Terroryzm – dawniej i dziś, (red.) P. Jaroszyński,
ks. P. Tarasiewicz, I. Chłodna, M. Smoleń - Wawrzusiszyn, Fundacja
„Lubelska Szkoła Filozofii Chrześcijańskiej” i Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s.
246.
72
Mateusz Zajda
środowiskach znacznie ograniczony jest dostęp do pewnych
dóbr. Nierzadko jest on uzależniony od przynależności do określonych grup
etnicznych, czy religijnych. W takiej sytuacji terroryzm jest pewnego rodzaju
reakcją na nierówność społeczną, poczucie krzywdy i bezsilność w dochodzeniu
należących się praw. Innym zewnętrznym motywem działania terrorystów jest
doświadczanie biedy i brak perspektyw na przyszłość. Brak możliwości realizacji
swoich celów, wywołany ograniczeniami ekonomicznymi może silnie oddziaływać na
psychikę. Bycie członkiem mniejszościowej grupy społecznej, życie w ubóstwie,
brak zrozumienia w społeczeństwie nie czynią z człowieka od razu terrorysty.
Obok zewnętrznych uwarunkować, niezwykle ważne są wewnętrzne czynniki,
wpływające na zachowania i postawy człowieka. Motywy wewnętrzne wynikają z
osobistych uwarunkowań terrorysty, wiążą się ściśle z jego osobowością i
wpojonym systemem wartości. Współcześnie dąży się do wyselekcjonowania
charakterystycznych cech i postaw ludzi, które pozwoliłyby z dużym
prawdopodobieństwem wytypować wśród społeczeństwa potencjalnych terrorystów. Z
uwagi na brutalność zachowań, brak skrupułów, terrorystom przypisuje się
psychopatyczne cechy. Badania jednak dowodzą, że działania terrorystów znacznie
różnią się od zachowań psychopatów. Podstawowa różnica wynika ze sposobu doboru
ofiar, w odniesieniu do aktów terrorystycznych najczęściej ofiarami są
przypadkowe osoby, natomiast ofiary morderców psychopatycznych są dokładnie
dobierane. Terroryści najczęściej przekonani są, że działają w słusznej
sprawie, czują pewnego rodzaju misję, którą usprawiedliwiają dokonane zbrodnie.
Uważają, że walka, którą prowadzą jest ich obowiązkiem. Przyczyną działań
terrorystów bywa często niezadowolenie z obecnej sytuacji, odczuwanie potrzeby
jej zmiany oraz niemożność jej dokonania. Taki stan rzeczy może budzić poczucie
niesprawiedliwości, nienawiść do władzy i społeczeństwa. Akty terroryzmu
są pewnego rodzaju buntem, mają pokazać siłę oraz determinację terrorystów w
walce o swoje cele, a także wywołać lęk u osób, które mogłyby stanąć na drodze
do realizacji tych celów. Częstym motywem działania terrorystów jest także chęć
zwrócenia na siebie uwagi lub zdobycia uznania.
73
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
Osobowość terrorystów Nikt nie rodzi się terrorystą, można
jednak doszukiwać się pewnych predyspozycji osobowościowych, które w określonych
sytuacjach mogą istotnie wpływać na sposób zachowania. Zasadniczo każdy
przeciętny człowiek, który znajdzie się w określonych warunkach lub
okolicznościach może stać się terrorystą.4 Cechy osobowościowe mogą silnie się
rozwinąć w pewnych sytuacjach, na przykład podczas uczestnictwa w konfliktach i
przeobrazić w agresywne zachowania. Terroryści nie należą z reguły do osób
o silnych zaburzeniach osobowościowych. Trudnym zadaniem jest zatem wskazanie
takich cech charakteru, które byłyby dla nich typowe. Do cech osobowościowych,
które mogłyby charakteryzować terrorystę literatura zalicza: • determinację, • pełne oddanie się sprawie, • skłonność do poświęceń, • przekonanie o słuszności podejmowanych
działań, • wysoki poziom agresji, • brak umiejętności rozwiązywania
konfliktów w sposób pokojowy, • wiarę
w sukces, • stałość poglądów, • umiejętność przekonania innych
do swoich racji, • kreatywność, • umiejętności organizacyjne, • charyzmę, • odporność na stres, • emocjonalną stabilność, • rozsądek, • podejrzliwość, • skłonność
do irytacji, drażliwość, • elastyczność
w działaniach, • wolę doskonalenia
się.5 Inaczej wygląda sytuacja w przypadku terrorystów – samobójców. Są to
osoby chore psychicznie, o zaburzonej osobowości. Najczęściej wyrastają oni
4 K. Wolak, Osobowość terrorysty (?)
[w:] Terroryzm. Materiały z sesji naukowej. Toruń 11.04.2002, (red.) V.
Kwiatkowska – Darul, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń
2002, s. 63. 5 T. Białek, Terroryzm manipulacja
strachem, op. cit., s. 128-129, R. Wierzbiński, Portret psychologiczny
terrorysty z kręgu fundamentalizmu islamskiego [w:] Katastrofy naturalne
74
Mateusz Zajda
w środowiskach, w których panuje kult martyrologii, obecna
jest przemoc i nienawiść.6 Każdy typ terrorysty posiada pewne indywidualne
cechy osobowości, które decydują o motywach jego działania, stosowanych
narzędziach i technikach oraz sposobie postrzegania go przez społeczeństwo, co
prezentuje Tabela 1. Tabela 1. Typy terrorystów i charakterystyczne cechy ich osobowości
Typ terrorysty Cechy osobowości charakterystyczne dla danego
typu Terrorysta – ideolog Wierzący, działający w imię idei lub Boga,
nietolerancyjny, uparty, oddany grupie, lojalny, posłuszny, wierny systemowi
wartości, głoszący potrzebę zmian. Terrorysta – żołnierz Nakierowany na cele
polityczne, żądny władzy, szukający rozgłosu, uzbrojony, zły, przerażający,
agresywny. Terrorysta – psychopata Egocentryczny, szaleniec, bezlitosny,
fanatyczny, brutalny, nieludzki, bezrefleksyjny, nieprzewidywalny. Terrorysta –
desperat Zdesperowany, zdeterminowany, ofiara systemu politycznego,
bezkompromisowy, bezsilny, irracjonalny.
Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Kubik, M.
Kossowska, Reprezentacje poznawcze terrorysty i ich indywidualne uwarunkowania,
„Psychologia Społeczna”, 2007, nr 2, s. 134-140. Cechy osobowościowe
terrorystów wpływają także na funkcje, jakie pełnią w organizacji. Inną
osobowością będzie się charakteryzował przywódca grupy, a inną szeregowy
wykonawca. Nie można jednak pominąć cech wspólnych dla wszystkich członków
organizacji terrorystycznych, którymi są niewątpliwie odwaga, stanowczość i
bezwzględność działań. Przywódca musi posiadać przede wszystkim umiejętności
perswazyjne, by wpływać na postawy pozostałych członków organizacji. Musi to
być człowiek o dużej charyzmie, by zapewnić sobie oddanie i lojalność osób,
którym przewodzi. Lider ma zasadniczy wpływ na sposób funkcjonowania grupy.
Przywódca kierujący organizacją w sposób autorytarny, agresywny będzie
wzmacniał agresję całej grupy względem innych.7 i cywilizacyjne. Terroryzm
współczesny. Aspekty polityczne, społeczne i ekonomiczne,
(red.) M. Żubera, Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im. Gen. T.
Kościuszki, Wrocław 2006, s. 62. 6 B.
Hołyst, Terroryzm Tom 1, op. cit., s. 831. 7
Ibidem, s. 768.
75
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
Szeregowy członek
organizacji terrorystycznej, wykonujący rozkazy przywódcy to najczęściej osoba
niezdecydowana, zagubiona, nie potrafiąca samodzielnie podejmować decyzji i
podatna na wpływy innych. Osobowość szeregowych terrorystów najczęściej jest
kształtowana poprzez system szkoleń, które pozwalają uformować ich postawy i
przekonania. Szkolenia mają na celu przede wszystkim zmianę sposobu myślenia,
wywołanie poczucia lęku, chęci zemsty za doznane krzywdy. Powodują utratę
własnej tożsamości, na rzecz tożsamości grupowej oraz wpływają na poczucie
identyfikacji z grupą i obowiązek lojalności wobec jej członków. Poddawanie
kandydatów na członków grupy psychicznym manipulacjom pozwala uzyskać pełną kontrolę
nad ich umysłami. Członkowie grup terrorystycznych izolowani są od reszty
społeczeństwa, co wzmacnia więzi w grupie. Zaangażowanie to dodatkowo jest
intensyfikowane różnego rodzaju gratyfikacjami oraz wsparciem emocjonalnym.
Ponadto ugrupowania terrorystyczne, zwłaszcza te największe zapewniają sobie
lojalność członków poprzez zastraszanie oraz egzekucję ewentualnych zdrajców.
Terroryści często kreują swój własny świat. Są osobami zamkniętymi w sobie, ale
agresywnymi względem otoczenia.8 Uważają, że organizacja, do której należą,
jest lepsza od pozostałych. Zaburzenia emocjonalne powodują, że terroryści nie
potrafią dostrzec różnicy między dobrem i złem. Nie postrzegają oni swoich
działań jako niemoralnych, przemoc uzasadniają koniecznością dokonania radykalnych
zmian, by przeciwstawić się złu. Terroryści żyją przyszłością, skupiają się na
osiągnięciu odległego celu, jakim jest triumf nad przeciwnikiem.9 Akty
terroryzmu indywidualnego Terroryzm indywidualny, obejmuje działania
terrorystyczne skierowane przeciwko konkretnym osobom. Ofiarami tego rodzaju
ataków mogą stać się nie tylko wpływowe osoby, zajmujące kierownicze
stanowiska, czy członkowie władzy, ale także każdy członek grupy, uważanej za
wroga. Zamachy mogą być również skierowane przeciwko cywilom, którzy
reprezentują poglądy sprzeczne z interesem organizacji terrorystycznej. 8 J. Sielski, Osobowość fundamentalistyczna i
fanatyczna opoką działań terrorystycznych [w:] Terroryzm. Globalne
wyzwanie, (red.) K. Kowalczyk, W. Wróblewski, Adam-Marszałek, Toruń 2006, s.
107-114. 9 B. Hoffmann, Oblicza
terroryzmu, op. cit., s. 161.
76
Mateusz Zajda
Atak ma najczęściej dla terrorystów znaczenie symboliczne, a
ofiara uosabia potępiane przez nich zachowania lub zwalczany system. Ofierze
działań terrorystycznych często przypisywana jest wina, a zamach traktowany
jest jako kara za prowadzoną działalność i akt sprawiedliwości. Sprawcy takiego
ataku często wydają oświadczenie, w którym wyjaśniają wybór celu i przyczyny
dokonania zamachu.10 Etiologia zachowań terrorystycznych W przypadku terroryzmu
indywidualnego ofiarami nie są przypadkowe, lecz ściśle określone osoby,
dlatego też niezwykle ważne jest określenie etiologii zachowań
terrorystycznych, czyli zespołu przyczyn składających się na ich powstanie.11
Jedną z przyczyn mogących istotnie wpływać na wrogość względem innych osób, a w
skrajnych przypadkach prowadzić do aktów przemocy bądź terroryzmu, są
uprzedzenia, czyli niechęć wobec jakiejś grupy lub jej członków.12 Uprzedzenia
często bywają przyczyną dyskryminacji i fałszywego postrzegania rzeczywistości,
braku obiektywizmu. Uprzedzenia mogą powstawać w wyniku silnych negatywnych
emocji, takich jak nienawiść, lęk, przykrych doświadczeń, mogą być także
wynikiem pogardy, czyli przekonania o wyższości nad innymi.13 Istotną
kwestią, mającą wpływ na postrzeganie innych osób jest tolerancja. Źródłem
nietolerancyjnego zachowania może być ignorancja, poczucie odmienności, a także
niepokój i strach przed utratą dotychczasowej pozycji i przysługujących z
tego tytułu przywilejów. Nietolerancji dodatkowo sprzyja schematyczne
pojmowanie świata i brak akceptacji dla tego, co jest sprzeczne z przyjętym
przez grupę ładem społecznym. Tego rodzaju poglądy i obawy mogą wywoływać
agresywne zachowania względem osób, stanowiących realne, bądź potencjalne
zagrożenie.14 Niektóre osoby decydują się na dokonanie aktów terroryzmu
indywidualnego z powodu poczucia alienacji, wyobcowania, niezrozumienia innych,
czują się obco w środowisku, w którym żyją. Ich ofiarami najczęściej są osoby
wywołujące negatywne skojarzenia. 10 B.
Hołyst, Terroryzm Tom 1, op. cit., s. 405-407. 11 Mały słownik języka polskiego, (red.) S.
Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1989, s. 167. 12 T. D. Nelson,
Psychologia uprzedzeń, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 25.
13 B. Hołyst, Terroryzm Tom 1, op. cit.,
s. 151. 14 Ibidem, s. 158.
77
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
U osób, które dokonują aktów terroryzmu indywidualnego
często obserwuje się zaburzenia osobowości oraz występowanie cech
narcystycznych, wykształconych już w okresie dzieciństwa. Jednostki takie
uważają, że cały świat został stworzony, by zaspakajać ich indywidualne
potrzeby, nie akceptują sprzeciwów i odmiennego pojmowania rzeczywistości.15
Osoby takie skłonne są do manipulowania otoczeniem i instrumentalnego
traktowania innych. Terroryzm a stan bezpieczeństwa Życie i zdrowie każdej
istoty jest najcenniejszym darem i powinno być szczególnie chronione. Potrzeba
bezpieczeństwa, rozumianego jako zapewnienie jednostce przetrwania i swobodnego
jej rozwoju,16 zaliczana jest do podstawowych potrzeb człowieka i powinna być
zaspakajana w pierwszej kolejności. Zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom
należy do głównych obowiązków władzy państwowej. Rozwój terroryzmu powoduje
spadek zaufania do ugrupowań rządzących i służb odpowiedzialnych za walkę z tym
zjawiskiem, sprawia, że ludność nie czuje się bezpiecznie w dotychczasowym
środowisku. Ważne jest, by społeczeństwo również potrafiło samo zapewnić sobie
bezpieczeństwo. Każdy obywatel może pomóc państwu i odpowiednim służbom w
zapobieganiu aktom przemocy, przestępstwom, a nawet zamachom terrorystycznym,
dlatego ważne jest zachowanie czujności w każdej sytuacji. Uświadomienie sobie
istniejących zagrożeń i oswojenie z możliwością udziału w ataku
terrorystycznym, jako potencjalna ofiara, pozwala w sposób racjonalny oceniać
każdą sytuację, ograniczyć wybuch paniki, a tym samym zwiększyć
bezpieczeństwo.17 Działania terrorystyczne silnie oddziałują na psychikę i
poczucie bezpieczeństwa obywateli, budzą grozę i strach. Ludzie obawiają się,
że mogą stać się przypadkową ofiarą zamachu terrorystycznego, co może
paraliżować ich normalne życie. Nauki społeczne często nazywają obecny okres
cywilizacyjny „Epoką Lęku”.18 Upowszechnianie informacji o atakach przez media
dodatkowo wzmacnia wpływ grup terrorystycznych na społeczeństwo. Bez udziału
mediów działa
15 Ibidem, s.
165-166. 16 Bezpieczeństwo narodowe
Polski w XXI w. Wyzwania i strategie, (red.) R. Jakubczak, J. Flis, Dom
Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006, s. 15. 17
T. Białek, Terroryzm manipulacja strachem, op. cit., s.232. 18 S.E. Hobfoll, Stres, kultura i społeczność,
GWP, Gdańsk 2006, s. 16.
78
Mateusz Zajda
nia terrorystów miałyby mniejszą siłę oddziaływania,
ograniczającą się wyłącznie do bezpośrednich ofiar.19 Pomimo faktu, iż
społeczeństwo ponosi najwyższe koszty związane z atakami terrorystycznymi,
często obywatele nie przeciwstawiają się temu zjawisku. Aby móc skutecznie
walczyć z terroryzmem, ważne jest, by społeczeństwo zrozumiało zagrożenia,
jakie powodują zamachy terrorystyczne i przyjmowało postawę, w której brak
jest akceptacji dla tego rodzaju działań. Dynamiczny rozwój metod oraz zasięgu
działania terroryzmu sprawia, że ma on obecnie istotny wpływ nie tylko na stan
bezpieczeństwa obywateli konkretnego państwa, ale na cały ład międzynarodowy.20
Zaburzenia u ofiar zamachów terrorystycznych Zamachy terrorystyczne bardzo
silnie oddziałują na osoby, które stały się ich przypadkowymi ofiarami. Mogą
powodować nie tylko fizyczne obrażenia ciała, ale przede wszystkim silnie
wpływać na zdrowie psychiczne. Emocje wyrażane przez ofiary zamachów
terrorystycznych zależą przede wszystkim od indywidualnej oceny ataku oraz jego
konsekwencji. Ofiarami działań terrorystycznych są nie tylko osoby, które stały
się bezpośrednimi poszkodowanymi w wyniku ataków, ale także ich bliscy,
przyjaciele, służby niosące pomoc oraz wszyscy członkowie społeczeństwa.
Rozmiar indywidualnych szkód, także psychospołecznych wywołanych działaniami
terrorystycznymi zależy od charakteru uczestnictwa w zamachu. Głównym skutkiem
ataków terrorystycznych jest wzrost poczucia zagrożenia w społeczeństwie i jego
destabilizacja. Strach pozwala terrorystom zdobyć kontrolę i dominować nad
innymi. Lęk przed terroryzmem odczuwają nie tylko społeczeństwa, które
doświadczyły ataków terrorystycznych, ale także te, których terroryzm
bezpośrednio nie dotknął. U ofiar zamachów terrorystycznych może pojawić się
tak zwany „syndrom pourazowy”, objawiający się między innymi odczuwaniem lęku
przed śmiercią, depresją, spadkiem aktywności.21 Ofiarom zamachów
terrorystycznych mogą towarzyszyć skrajne zachowania, niektórzy izolują się od
ludzi, stają się bezradni, a inni reagują nadmierną impulsywnością i
skłonnością do agresji.
19 B. Hoffmann,
Oblicza terroryzmu, op. cit., s. 126. 20
T. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, op. cit., s. 42. 21 B. Hołyst, Terroryzm Tom 1, op. cit., s.
1075.
79
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
Zdarzenia traumatyczne, w tym zamachy terrorystyczne
niewątpliwie mają ogromny wpływ na funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie.
Ofiary ataków terrorystycznych często stają się nieufne, podejrzliwe, co
powoduje pogorszenie kontaktów z innymi ludźmi. Działania terrorystów,
zwłaszcza te, które powodują śmierć wielu osób, mogą wywoływać zbiorową
histerię, a także reakcję w postaci ucieczki, powodując masowe migracje z
zagrożonych obszarów. Zamachy terrorystyczne mogą również wpływać na
funkcjonowanie procesów umysłowych, a także mechanizmów fizjologicznych.22
Ofiary mogą mieć problemy z koncentracją, pamięcią, co może negatywnie wpłynąć
na ich życie zawodowe. Zdarza się, że ofiary winią siebie za zaistniałą
sytuację, popadają w przygnębienie, tracą chęć do życia. Trauma, jaką wywołuje
zamach terrorystyczny może skutkować ciągłym przeżywaniem tego wydarzenia.
Koszmarne sny oraz dręczące wspomnienia destabilizują ofiarom dotychczasowe
życie. Ofiary zamachów terrorystycznych często reagują odseparowaniem się,
w obawie przed kolejnymi możliwymi atakami. Ma to negatywny wpływ także na
gospodarkę, może powodować spadek zainteresowania podróżami lotniczymi,
uczestnictwem w masowych imprezach, dokonywaniem zakupów w centrach
handlowych.23 Działania terrorystyczne, w których stosowana jest przemoc mogą
uruchomić specyficzną spiralę zła i nienawiści. Doznane krzywdy mogą wywoływać
uczucie nienawiści i pragnienie zemsty. Charakterystyka wybranych zamachów
terrorystycznych
Atak na brytyjskiego żołnierza Lee Rigby 22 maja 2013 roku
Lee Rigby urodził się w Crumpsall w lipcu 1987 roku. Żołnierz służył
w armii od 2006 roku, w Drugim Strzeleckim Pułku Piechoty oraz w szeregach
wojskowej orkiestry. Dwukrotnie brał udział w misjach w Afganistanie. Przed
śmiercią pracował w pułkowym dziale werbunku.24 Do ataku na 25 – letniego
żołnierza doszło w dniu 22 maja 2013 roku w pobliżu wojskowych koszar, w
dzielnicy Woolwich, położonej we wschod
22 Ibidem, s. 1078.
23 Ibidem, s. 1071. 24
http://swiat.newsweek.pl/dozywocie-za-brutalne-morderstwo-lee-rigby-wielka-brytanianewsweek,arty
kuly,281265,1.html (data odczytu: 20.05.2014).
80
Mateusz Zajda
niej części Londynu. Lee Rigby w chwili zamachu ubrany był w
strój cywilny i nie był uzbrojony. Zginął wracając z londyńskiego Tower do
koszar. Żołnierz został najpierw potrącony samochodem, a następnie zadano mu
liczne rany rzeźniczym tasakiem i próbowano odciąć głowę. Zwłoki mężczyzny
przeciągnięto na środek ulicy, by były widoczne dla innych przechodniów. Lee
Rigby osierocił 2 – letniego syna.25 Sekcja zwłok żołnierza wykazała, że
bezpośrednią przyczyną jego śmierci były liczne rany cięte. Zabójstwa dokonali
22 – letni Michael Adebowale oraz 28 – letni Michael Adebolajo. Michael Adebowale,
mieszkający w Romford we wschodniej części Londynu oraz Michael Adebolajo z
Greenwich, w południowo – wschodnim Londynie wywodzą się z rodzin nigeryjskich
imigrantów. Wychowani zostali zgodnie z katolicką wiarą, jednak później
przeszli na islam. Sprawcy zabójstwa nie próbowali uciekać z miejsca zbrodni,
prowadzili rozmowy z postronnymi osobami w oczekiwaniu na przybycie Policji.
Świadkowie zdarzenia twierdzą, że przed dokonaniem morderstwa zabójcy wznosili
okrzyki na cześć Allaha, uznając jego wielkość i pozwalali filmować się
przypadkowym przechodniom. Jeden z napastników, chcąc zginąć śmiercią
męczeńską, rzucił się w kierunku przybyłych policjantów. Obaj zamachowcy
zostali postrzeleni przez policję. Zamachowcy nie przyznali się do popełnionej
zbrodni, uważali siebie za żołnierzy Allaha, a swoje działanie tłumaczyli
odwetem za zbrojną interwencję brytyjską w krajach muzułmańskich. Lee Rigby
pochowany został zgodnie z honorami wojskowymi. W pogrzebie żołnierza oprócz
bliskich, dowódców i żołnierzy służących w tej samej jednostce, wziął udział
także premier David Cameron oraz burmistrz Londynu Boris Johnson.26 Zamach na
Lee Rigby uważany jest za akt islamskiego terroru, wywołany pobudkami natury
politycznej i religijnej. Nie do końca sprecyzowano jednak, czy brytyjski
żołnierz stał się przypadkową ofiarą terrorystów, czy sprawcy zaplanowali już
wcześniej na niego atak.
25
http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/zamordowany-zolnierz-to-dobosz-rigbyosierocil-2-letnie
go-synka,327916.html (data odczytu: 23.05.2014). 26
http://www.wprost.pl/ar/408073/Brytyjski-zolnierz-zamordowany-na-ulicy-Londynupochowany
(data odczytu: 29.04.2014).
81
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
Zamach na Benazir Bhutto 27 grudnia 2007 roku Benazir Bhutto
urodziła się 21 czerwca 1953 roku w Karaczi. Jej ojciec, Zulfikar Ali Bhutto
był założycielem Pakistańskiej Partii Ludowej, prezydentem, pierwszym, wybranym
w demokratycznych wyborach premierem Pakistanu. W 1982 roku Benazir Bhutto
objęła kierownictwo nad Pakistańską Partią Ludową. W latach 1988 -1990 oraz
1993 – 1996 pełniła funkcję szefa rządu. Była pierwszą kobietą, która objęła
władzę w muzułmańskim kraju. W 1996 roku została oskarżona o korupcję i
kwestionowanie uprawnień sił zbrojnych, zdymisjonowana, a w 1998 roku wyjechała
na przymusową emigrację do Dubaju. Do odwołania rządu Benazir Bhutto
przyczyniła się między innymi, podsłuchana przez służbę specjalną Pakistanu
prywatna rozmowa szefowej rządu z premierem Indii Rajivem Gandhim, w której
stwierdzali konieczność wzajemnej redukcji wojsk. Do Pakistanu była premier
powróciła 18 października 2007 roku. Przyczyną jej powrotu była zapowiedź
generała Perveza Musharrafa zakończenia swojej dyktatury w kraju oraz
rozpisania wyborów, w których Benazir Bhutto, jako przewodnicząca Pakistańskiej
Partii Ludowej zamierzała kandydować. Ponadto generał Pervez Musharraf udzielił
byłej szefowej rządu, jej mężowi i kilku opozycjonistom oskarżonym o korupcję,
za czasów rządów partii Benazir Bhutto sądowej amnestii, co umożliwiło jej uczestnictwo
w wyborach. Zaraz po przybyciu byłej premier do Pakistanu pojawiły się
pogłoski, że może jej grozić śmierć. Ostrzeżenia okazały się słuszne, gdyż już
pierwszej nocy po wylądowaniu w kraju miał miejsce pierwszy zamach. W pobliżu
konwoju, którym Benazir Bhutto jechała do Karaczi nastąpiły dwie eksplozje,
w wyniku których zginęło około 130 osób, sama przewodnicząca Pakistańskiej
Partii Ludowej nie odniosła obrażeń. Drugi zamach, w którym zginęła Benazir
Bhutto nastąpił 27 grudnia 2007 roku w mieście garnizonowym przylegającym do
Islamabadu, Rawalpindi, podczas wiecu politycznego Pakistańskiej Partii
Ludowej, który kończył kampanię przed wyborami parlamentarnymi, rozpisanymi na
styczeń 2008 roku. Kiedy przewodnicząca wychyliła się przez szybę w dachu swojego
kuloodpornego samochodu, by pozdrowić licznie zebranych wyborców, w jej
kierunku padły dwa strzały.27 Ataku dokonał 15 – letni zamachowiec – samobójca,
który następnie zdetonował ładunek wybuchowy, zabijając siebie i dwadzieścia
osób znajdujących się w pobliżu.
27
http://www.pdf.edu.pl/text-samochod-w-ogniu-zamach-na-benazir-bhutto-1249
(data odczytu: 11.05. 2014).
82
Mateusz Zajda
28 grudnia 2007 roku odbyły się uroczystości pogrzebowe,
ciało Benazir Bhutto złożono w grobie, w którym pochowano jej ojca.
Okoliczności śmierci byłej premier oraz dane zleceniodawcy zamachu nadal
pozostają zagadką. Początkowo w mediach pojawiły się informacje, że Benazir
Bhutto zginęła w wyniku postrzału w szyję i klatkę piersiową. Kolejnego dnia
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Pakistanu, w trakcie specjalnie zorganizowanej
konferencji oświadczyło, że przyczyną śmierci byłej szefowej rządu było
pęknięcie czaszki, powstałe na skutek uderzenia w samochód, podczas wybuchu
ładunku. Pervez Musharraf, ówczesny prezydent Pakistanu winą za zaplanowanie i
przeprowadzenie zamachu obarczył Baitullaha Mehsuda, przywódcę talibskich
rebeliantów z północy państwa, mającego związki z Al – Kaidą. Baitullah Mehsud
deklarował jednak, że nie ma związku z zamachem na Benazir Bhutto i że zabijanie
kobiet jest sprzeczne z przyjętym przez niego kodeksem honorowym. Pakistańscy
talibowie ponadto niejednokrotnie walczyli z dyktaturą Perveza Musharrafa,
zgadzali się z potrzebą dokonania zmiany władzy, co mogło wykluczać ich udział
w zamachu. Wersja oficjalna rządu dla wielu osób także pozostawała sprzeczna z
faktycznymi wydarzeniami. Rodzina Benazir Bhutto oraz członkowie Pakistańskiej
Partii Ludowej podejrzewali, że za zabójstwem byłej premier może stać Pervez
Musharraf lub jego sojusznicy. Zwolennicy teorii, że to prezydent zlecił
zabójstwo Benazir Bhutto uważali, że celowo umożliwił jej powrót do kraju i
uczestnictwo w wyborach, by móc zastawić na polityczną rywalkę pułapkę.
Okoliczności zamachu były badane, na prośbę koalicji rządzącej w Islamabadzie,
przez komisję Organizacji Narodów Zjednoczonych. W raporcie opublikowanym 15
kwietnia 2010 roku komisja oświadczyła, że Benazir Bhutto nie zapewniono
wystarczającej ochrony, a państwowi urzędnicy, którzy wiedzieli o możliwości
ataku na byłą premier nie przeprowadzili istotnych działań, które pomogłyby
ująć zamachowców. Policja także dopuściła się licznych uchybień. Tuż po zamachu
nie zabezpieczyła i nie zebrała dowodów, a miejsce zbrodni zmyła wodą.
Komisja ustaliła także, że nie wykonano sekcji zwłok byłej premier, co
uniemożliwiło poznanie prawdziwej przyczyny jej śmierci. Raport nie wskazał
jednoznacznie winnych zamachu, ale podkreślił, że zabójstwa tego można było
uniknąć. Nie wykluczył, że w atak na życie Benazir Bhutto mogli być zamieszani
członkowie armii pakistańskiej i służb bezpieczeństwa. Raport komisji
Organizacji Narodów Zjednoczonych wskazał ponadto, że Benazir Bhutto i Pervez
Musharraf zawarli nieformalną ugo
83
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
dę, na mocy której ówczesny prezydent miał umożliwić byłej
szefowej rządu powrót do kraju i oczyścić z ciążących zarzutów. Jak wynika
jednak z ustaleń raportu powrót przewodniczącej Pakistańskiej Partii Ludowej
miał nastąpić dopiero po wyborach. W takiej sytuacji istnieje podejrzenie, że
Pervez Musharraf mógł mieć coś wspólnego z zabójstwem politycznej rywalki w
walce o władzę w Pakistanie. Ostatecznie dopiero po wielu miesiącach od
zabójstwa, Federalna Agencja Śledcza Pakistanu postawiła formalne zarzuty
byłemu prezydentowi, Pervezowi Musharrafowi, oskarżając go o zabójstwo,
ułatwienie zabójstwa oraz spisek kryminalny w celu dokonania zabójstwa i
przekazała sprawę do sądu. Byłego prezydenta swoimi zeznaniami obciążyło między
innymi dwóch oficerów. W mediach pojawiły się nawet informacje, że były
prezydent Pakistanu nakazał policji zmienić środki bezpieczeństwa dla Benazir
Bhutto, a po zamachu dokładnie usunąć ślady zbrodni. Pervez Musharraf nie
przyznał się do postawionych mu zarzutów.28 Ocena wpływu wybranych aktów
terrorystycznych na stan bezpieczeństwa
Opisane powyżej akty terroryzmu indywidualnego miały niewątpliwie silny wpływ
na stan bezpieczeństwa obywateli, psychikę i postawy lokalnej społeczności, a
także na sytuację polityczną państw, których dotyczyły. Zarówno w samych atakach,
jak i w incydentach, które miały miejsce po zamachach, zginęło wielu niewinnych
ludzi. Morderstwo dokonane na Lee Rigby ze względu na brutalność działań oraz
przejaw islamskiego terroru szybko zwróciło uwagę mediów i opinii publicznej.
Zamach wywołał oburzenie społeczeństwa i przyczynił się do licznych incydentów,
uznawanych za przejawy antyspołecznych uprzedzeń i dyskryminacji, w stosunku do
muzułmanów oraz islamu. Najpoważniejszymi antyislamskimi incydentami było
podpalenie mieszczącej się w Londynie muzułmańskiej szkoły z internatem oraz
meczetu znajdującego się na terenie somalijskiego ośrodka dobroczynnego. Już
kilka godzin po pogrzebie żołnierza doszło w meczecie Kanz Ul Iman Masjid w
Tipton do wybuchu wypełnionej ostrymi odłamkami i gwoździami bomby domowej
roboty. Na szczęście w tym czasie nikt nie przebywał w meczecie.
28
http://fakty.interia.pl/swiat/news-pakistan-musharraf-formalnie-oskarzony-o-zabojstwobhutto,nId,101
3732 (data odczytu: 12.04.2014).
84
Mateusz Zajda
Atak na brytyjskiego żołnierza wzbudził strach, nie tylko w
obywatelach, ale także w przywódcach państw. Dotychczas islamscy terroryści
posługiwali się najczęściej prymitywnymi, skonstruowanymi przez siebie
ładunkami wybuchowymi. Zabójstwo Lee Rigby, z użyciem broni białej, może
znaleźć wielu naśladowców i zwiększyć liczbę ataków o podłożu religijnym.
Nagłośnienie zamachu w mediach może dodatkowo przyczynić się do podejmowania
podobnych aktów indywidualnego terroru przez innych wyznawców Allaha. Niestety działaniom,
takim jak zabójstwo Lee Rigby nie można praktycznie zapobiec, gdyż nie są one
możliwe do przewidzenia. Śmierć Benazir Bhutto pogrążyła wszystkich obywateli
Pakistanu w żałobie i chaosie. Tłumy osób wyszły na ulice, podczas przejazdu
żałobnego konduktu, by w ten sposób manifestować swój gniew i żal, z powodu
zabójstwa byłej premier. Żałobny pochód skandował antyamerykańskie hasła oraz
okrzyki przeciwko ówczesnemu prezydentowi Pakistanu Pervezowi Musharrafowi.
Zabójstwo Benazir Bhutto wywołało sporo zamieszek. Do najkrwawszych starć
doszło w miejscowościach Karaczi, Hajdarabadzie, Peszawarze oraz Lahore.
Ludność winą za śmierć przewodniczącej Pakistańskiej Partii Ludowej obarczała
władzę Pakistanu. W trakcie uroczystości pogrzebowych i po ich zakończeniu
miały miejsce liczne ataki na obiekty administracji, a w ulicznych starciach w
Karaczi zginęło ponad dziesięć osób. Benazir Bhutto była jednym z najbardziej
znanych i cenionych na świecie i w kraju polityków. Mimo licznych oskarżeń o
korupcję, uważana była za symbol walki o demokrację i postęp w świecie islamu.
Jej śmierć wstrząsnęła zarówno obywatelami, jak i całą sceną polityczną. W
wyborach parlamentarnych, które ostatecznie odbyły się 18 lutego 2008 roku
zwyciężyły dwa ugrupowania: Pakistańska Partia Ludowa, której przed zabójstwem
przewodniczyła Benazir Bhutto oraz Pakistańska Liga Muzułmańska Nawaz, której
liderem był Nawaz Sharif, wyraźnie wyprzedzając wspierającą prezydenta Perveza
Musharrafa Pakistańską Ligę Muzułmańską. We wrześniu 2008 roku władzę w
Pakistanie przejął wdowiec po Benazir Bhutto, Asif Ali Zardari, po rezygnacji
Perveza Musharrafa z pełnienia funkcji prezydenta.29 W zamachu na Benazir
Bhutto szokujący jest fakt, że winą za jej śmierć obarczony został ówczesny
prezydent Pakistanu. Człowiek, który powinien dbać o bezpieczeństwo obywateli,
doprowadził pośrednio do śmierci niewinnych osób, znajdujących się w pobliżu
wybuchu ładunków, które miały zabić przewodniczącą Pakistańskiej Partii
Ludowej. 29
http://www.psz.pl/tekst-13261/Pakistan-ma-nowego-prezydenta (data
odczytu: 26.04.2014).
85
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
Zakończenie Terroryzm jest zjawiskiem, które rozwija się w
dynamicznym tempie. Zmianie ulegają nie tylko narzędzia i techniki działań
terrorystycznych, ale również sama definicja terroryzmu, która dostosowuje się
do aktualnej rzeczywistości. Początkowo terroryzm nie był utożsamiany z czymś
negatywnym, ułatwiał zarządzanie i utrzymanie porządku w państwie w okresie
rozruchów. Z czasem stał się sposobem na wywieranie politycznego wpływu na
rządzących państwami, poprzez zastraszanie obywateli. Działania terrorystów
mają przede wszystkim na celu wzbudzić w społeczeństwie poczucie lęku i
zagrożenia oraz przyczynić się do paraliżu aparatu władzy, która nie będzie
mogła prawidłowo realizować swoich funkcji, a pod wpływem presji obywateli
spełni żądania zamachowców. Terroryści, by osiągnąć zamierzone cele stosują
różne narzędzia i techniki. Niektóre z nich, takie jak zabójstwa, porwania,
zamachy bombowe znane są od dawna. Dynamiczny rozwój nauki i technologii w
dwudziestym wieku przyczynił się do upowszechnienia nowoczesnych form
działalności terrorystów, w tym cyberterroryzmu i bioterroryzmu. Wybór
konkretnej metody zależy od okoliczności, celu ataku, a także dostępności
narzędzi. Ofiarami ataków terrorystycznych mogą być nie tylko osoby znane i
cenione w świecie polityki, ale także zwykli niewinni obywatele. Akty
terrorystyczne silnie wpływają na psychikę nie tylko bezpośrednich ofiar, ale
także ich bliskich i całej społeczności. Lęk, jaki wywołują działania
terrorystów powoduje destabilizację władzy i społeczeństwa. Terroryzm zagraża
nie tylko bezpieczeństwu zewnętrznemu państwa, ale także wewnętrznemu. Ataki
terrorystyczne, zwłaszcza akty terroryzmu indywidualnego mogą prowokować wojny,
być przyczyną pojedynczych incydentów, a także pogarszać międzynarodowe
stosunki. Niektóre ofiary mogą reagować odseparowaniem, a u innych zamachy
terrorystyczne mogą wywoływać agresję i chęć zemsty. Działania terrorystyczne
nadal dla wielu pozostają zagadką. Obecnie prowadzone są liczne badania, które
mają na celu poznanie psychologii terroryzmu, a szczególnie motywów działania
terrorystów i charakterystycznych cech ich osobowości. Motywy działania
terrorystów mogą być różne, mogą wynikać z braku akceptacji dla obecnego
porządku prawnego, być przejawem sprzeciwu na nierówność społeczną lub stanowić
odwet za doznane krzywdy. Przyczyną ataków terrorystycznych może być także chęć
szerzenia wyznawanej wiary
86
Mateusz Zajda
i przyjętej ideologii, oraz unicestwienie osób mających
poglądy sprzeczne z przekonaniami terrorystów. Terroryści to najczęściej
jednostki, które nie mają zaburzeń osobowościowych, co dodatkowo utrudnia
jednoznaczne wskazanie tych cech charakteru, które mogłyby opisywać typowego
terrorystę, a tym samym uniemożliwia izolowanie takich osób od reszty
społeczeństwa. Na rozwój terroryzmu duży wpływ mają postawy społeczeństwa i
stopień akceptacji działań terrorystycznych. Często zdarza się, że ludzie
podejmują jakiekolwiek kroki dopiero w momencie, gdy konkretny problem dotyczy
ich bezpośrednio. Obecnie żaden kraj i żadna lokalna społeczność nie może czuć
się w pełni bezpieczna i niezagrożona możliwością zaatakowania przez
terrorystów, dlatego ważny jest stanowczy sprzeciw aparatu władzy państwa
i jego obywateli wobec tego typu działań. Bibliografia
Wydawnictwa zwarte 1. Aleksandrowicz T., Terroryzm
międzynarodowy, WAiP, Warszawa 2008. 2. Bernard A., Strategia terroryzmu,
Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1978. 3. Bezpieczeństwo
narodowe Polski w XXI w. Wyzwania i strategie, (red.) Jakubczak R., Flis J.,
Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006. 4. Białek T., Terroryzm manipulacja
strachem, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2005. 5. Biela A., Bryk D., Kida
G., Wołońciej M., Psychologiczne uwarunkowania terroryzmu jako zjawiska
globalnego [w:] Terroryzm – dawniej i dziś, (red.) Jaroszyński P., ks.
Tarasiewicz P., Chłodna I., Smoleń – Wawrzusiszyn M., Fundacja „Lubelska Szkoła
Filozofii Chrześcijańskiej” i Wydawnictwo KUL, Lublin 2010. 6. Bolechów B.,
Terroryzm w świecie podwubiegunowym. Przewartościowania i kontynuacje,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002. 7. Borkowski R., Terroryzm [w:]
Konflikty współczesnego świata, (red.) Borkowski R., Uczelniane Wydawnictwa
Naukowo – Dydaktyczne, Kraków 2001. 8. Bullock A., Stallybrass O., Trombley S.,
Słownik pojęć współczesnych, Książnica, Katowice 1999. 9. Grotowicz V.,
Terroryzm w Europie Zachodniej. W imię narodu i lepszej sprawy, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław 2000.
87
Badanie wpływu aktów terroryzmu indywidualnego…
10. Hobfoll S. E., Stres, kultura i społeczność, GWP, Gdańsk
2006. 11. Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Bertelsmann Media, Warszawa 2001. 12.
Hołyst B., Terroryzm Tom 1, Lexis Nexis, Warszawa 2011. 13. Indecki K., W
sprawie definicji normatywnej terroryzmu [w:] Przestępczość zorganizowana.
Świadek koronny. Terroryzm w ujęciu praktycznym, (red.) Pływaczewski E.,
Kantor Wydawniczy Zakamycze, Zakamycze 2005. 14. Mały słownik języka polskiego,
(red.) Skorupka S., Auderska H., Łempicka Z., Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1989. 15. Nelson T. D., Psychologia uprzedzeń, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2003. 16. Sielski J., Osobowość fundamentalistyczna i
fanatyczna opoką działań terrorystycznych [w:] Terroryzm. Globalne wyzwanie,
(red.) Kowalczyk K., Wróblewski W., Wydawnictwo Adam-Marszałek, Toruń 2006. 17.
Szlendak T., Terroryzm oczyma socjologa [w:] Terroryzm. Materiały z sesji
naukowej. Toruń 11.04.2002, (red.) Kwiatkowska – Darul V., Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2002. 18. Wierzbiński R., Portret
psychologiczny terrorysty z kręgu fundamentalizmu islamskiego [w:] Katastrofy
naturalne i cywilizacyjne. Terroryzm współczesny. Aspekty polityczne, społeczne
i ekonomiczne, (red.) Żubera M., Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im.
Gen. T. Kościuszki, Wrocław 2006. 19. Wolak K., Osobowość terrorysty (?) [w:]
Terroryzm. Materiały z sesji naukowej. Toruń 11.04.2002, (red.) Kwiatkowska –
Darul V., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2002.
Wydawnictwa ciągłe 1. Kubik T., Kossowska M., Reprezentacje poznawcze
terrorysty i ich indywidualne uwarunkowania, „Psychologia Społeczna”, 2007, nr
2. 2. Resztak I., Zjawisko terroryzmu, „Prokuratura i Prawo”, 2012, nr 7-8. 3.
Wojciechowski E., Terroryzm. Analiza pojęcia, „Przegląd bezpieczeństwa
wewnętrznego”, 2009, nr 1. 4. Wojciechowski S., „Sieć’’ przyczyn współczesnego
terroryzmu – analiza czynników, mechanizmów i modeli, „Przegląd Polityczny”,
2011, nr 3.
88
Mateusz Zajda
Serwisy internetowe 1. http://fakty.interia.pl. 2. http://swiat.newsweek.pl. 3. http://www.pdf.edu.pl. 4. http://www.psz.pl. 5. http://www.tvn24.pl. 6. http://www.wprost.pl.